Phong tục là một trong những từ mà chúng ta thường xuyên nghe trong đời sống – “phong tục tập quán”, “giữ gìn phong tục”, “phong tục địa phương”… – nhưng nếu dừng lại hỏi thật rõ “Phong tục là gì?” thì không phải ai cũng trả lời được một cách sâu sắc. Ẩn sau những hành vi tưởng như rất quen – chúc Tết, cưới hỏi, cúng giỗ, tang ma, cách chào hỏi, cách ngồi ăn – là cả một thế giới ý nghĩa về đạo đức, niềm tin, ký ức và bản sắc của cộng đồng.
Từ góc nhìn của Văn Hóa Thế Giới, phong tục không chỉ là “thói quen lâu ngày” mà là những khuôn mẫu ứng xử được cộng đồng chấp nhận, lặp lại, và trao truyền qua nhiều thế hệ. Ở đó, mỗi cử chỉ, mỗi nghi thức đều như một “ký hiệu”, nói lên cách con người hiểu về thế giới, về quan hệ giữa người với người, người với tổ tiên, người với thần linh và với tự nhiên.
Trong tiến trình lịch sử nhân loại, phong tục chính là “lớp trầm tích” lặng lẽ mà bền bỉ, giúp ta đọc được dấu vết của các nền văn minh. Nếu văn bản, luật pháp, sử sách thể hiện bộ mặt chính thức của một xã hội, thì phong tục lại cho ta thấy những gì gần gũi nhất: người ta thật sự sống như thế nào, yêu – ghét – kính – sợ điều gì, và họ chọn cách nào để chung sống.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, trí tuệ nhân tạo, du lịch đại chúng, mạng xã hội… tưởng chừng như mọi thứ đều bị “làm phẳng”, thì câu hỏi “Phong tục là gì?” càng trở nên thiết yếu. Bởi hiểu phong tục không chỉ là hiểu quá khứ, mà còn là hiểu nền tảng tinh thần giúp chúng ta không đánh mất mình giữa một thế giới biến đổi quá nhanh.
1. Khái niệm “phong tục là gì” dưới góc nhìn văn hóa học
1.1. Định nghĩa phong tục trong đời sống thường ngày
Trong cách hiểu phổ thông, khi nói “phong tục là gì”, nhiều người sẽ trả lời: đó là những thói quen lâu đời của một cộng đồng, ví dụ như phong tục ăn Tết Nguyên đán, phong tục cưới xin, phong tục thờ cúng tổ tiên. Cách hiểu này không sai, nhưng vẫn còn đơn giản, chưa chạm đến chiều sâu văn hóa bên dưới.
Nếu nhìn kỹ hơn, phong tục bao gồm ba yếu tố quan trọng. Thứ nhất, tính lặp lại và ổn định: phong tục không phải là hành vi bột phát, mà là những cách làm đã được thực hành qua thời gian dài, đến mức trở thành “điều đương nhiên” trong cộng đồng. Thứ hai, tính tập thể: phong tục thuộc về “chúng ta”, chứ không phải sở thích cá nhân; nếu chỉ một người làm thì đó là thói quen, khi cả làng, cả vùng cùng làm, nó trở thành phong tục. Thứ ba, tính chuẩn mực: phong tục ngầm định những gì được xem là “đúng, phải, nên” trong một cộng đồng, từ đó định hướng hành vi của từng thành viên.
Chẳng hạn, phong tục chào hỏi người lớn bằng hai tay, cúi nhẹ đầu ở nhiều nền văn hóa châu Á thể hiện sự kính trọng đối với bậc trên. Người nào không làm theo rất dễ bị xem là vô lễ. Như vậy, phong tục không chỉ là “cách làm quen thuộc”, mà còn là chuẩn mực đạo đức được cộng đồng bảo vệ, dù không cần văn bản pháp luật.
1.2. Phân biệt phong tục với tập quán, nghi lễ và luật lệ
Khi hỏi “Phong tục là gì?”, ta thường nghe đi kèm cụm “phong tục tập quán”, nên đôi khi khó phân biệt phong tục với các khái niệm gần gũi khác. Tập quán là thói quen đã trở nên quen thuộc, nhưng mức độ “thiêng liêng” và chuẩn mực có thể thấp hơn phong tục. Ví dụ, thói quen uống trà buổi sáng, đọc báo, đi bộ trong công viên… là những tập quán sống, nhưng không phải lúc nào cũng mang tính thiêng, không nhất thiết bị cộng đồng ràng buộc mạnh.
Nghi lễ thường mang tính trang trọng, có trình tự rõ ràng, gắn với những dịp đặc biệt như cưới, tang, lễ hội, nhập môn tôn giáo… Nghi lễ thường là “đỉnh điểm” của phong tục. Một phong tục có thể bao gồm nhiều nghi lễ; ví dụ, phong tục cưới xin bao hàm nghi lễ dạm ngõ, ăn hỏi, rước dâu, lại mặt… Nghi lễ làm cho phong tục trở nên “hiện hình” rõ nét, dễ quan sát và giàu tính biểu tượng.
Luật lệ là hệ thống quy tắc được chữ viết hóa, do nhà nước hoặc tổ chức chính thức ban hành, kèm theo chế tài. Phong tục thường không có chế tài pháp lý rõ ràng, nhưng lại mang sức ép đạo đức và dư luận mạnh mẽ. Nhiều khi, người ta sợ “mang tiếng với làng xóm” còn hơn sợ luật pháp, bởi phong tục chạm đến cảm giác xấu hổ, danh dự, và sự thuộc về cộng đồng.
Nhờ phân biệt được những khái niệm này, ta hiểu rõ hơn phong tục đứng ở đâu trong “bản đồ văn hóa”: nó không hẳn là luật, không chỉ là thói quen, mà là một dạng quy tắc mềm, vừa mang tính thiêng, vừa mang tính xã hội, vừa được cảm nhận bằng lý trí lẫn tình cảm.
2. Lịch sử hình thành phong tục trong bối cảnh tiến hóa của các nền văn minh
2.1. Từ bầy đàn nguyên thủy đến cộng đồng có tổ chức
Nếu quay trở lại những cộng đồng nguyên thủy, khi con người chưa có chữ viết, chưa có hệ thống pháp luật phức tạp, ta sẽ thấy phong tục chính là cơ chế điều chỉnh xã hội sớm nhất. Trong các nhóm săn bắt – hái lượm, con người buộc phải tuân thủ những quy tắc bất thành văn: cách chia thịt sau khi săn được con mồi, cách đối xử với người già, phụ nữ mang thai, trẻ em; cách chọn bạn đời; cách giải quyết xung đột.
Những quy tắc nào giúp cộng đồng tồn tại tốt hơn, giảm xung đột, tăng đoàn kết, thì dần dần được củng cố thành phong tục. Ngược lại, những thực hành có hại, không giúp ích cho việc sinh tồn, sẽ bị đào thải. Theo thời gian, phong tục trở thành kết tinh của kinh nghiệm tập thể, được thử thách qua nhiều thế hệ.
Người ta không cần “giải thích lý luận” cho trẻ nhỏ, mà chỉ cần dạy chúng làm theo: “Từ xưa đến nay làng ta vẫn vậy”. Sức mạnh của phong tục nằm ở chỗ nó gắn với truyền thống – một thứ mà con người thường có xu hướng tôn kính, bởi nó mang dấu ấn của tổ tiên.
2.2. Phong tục trong các nền văn minh cổ: từ Ai Cập, Lưỡng Hà đến Đông Á
Khi các nền văn minh lớn như Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Trung Hoa, Hy Lạp, La Mã… hình thành, phong tục bắt đầu gắn với tầng lớp tôn giáo và quyền lực chính trị. Ở Ai Cập cổ đại, phong tục ướp xác và nghi lễ tang lễ phức tạp được xây dựng trên niềm tin về thế giới bên kia; vua chúa và giới tăng lữ đóng vai trò quan trọng trong việc chuẩn hóa các phong tục đó, biến chúng thành một hệ thống nghi lễ chặt chẽ.
Tại Trung Hoa cổ, phong tục được “lý thuyết hóa” thành Lễ trong Nho giáo. “Lễ” không chỉ là nghi thức, mà còn là cách tổ chức trật tự xã hội: vua – tôi, cha – con, chồng – vợ, trên – dưới. Những gì cộng đồng đã làm trong đời sống nông thôn, triều đình và giới trí thức đưa lên thành chuẩn mực, ghi chép trong sách, biến thành “lễ nhạc”, “lễ nghĩa”.
Ở Ấn Độ, phong tục gắn chặt với hệ thống đẳng cấp và tôn giáo. Các nghi lễ hôn nhân, thờ cúng thần linh, kiêng kỵ trong ăn uống phản ánh cái nhìn về nghiệp báo, luân hồi, thanh tịnh. Một phong tục tưởng như nhỏ – chẳng hạn tay phải dùng để ăn, tay trái bị xem là không sạch – lại chứa bên trong đó cả một “vũ trụ quan” về sạch – bẩn, thiêng – phàm.
Điểm chung là: càng về sau, phong tục càng được “tổ chức hóa”, đi vào các hệ tư tưởng, được giải thích bằng triết lý. Nhưng ở tầng sâu, nó vẫn là nếp sống của cộng đồng, nơi người dân bình thường vừa thực hành, vừa gìn giữ.
3. Ý nghĩa văn hóa, biểu tượng và tư tưởng ẩn sau phong tục
3.1. Phong tục như kho lưu trữ ký ức tập thể
Khi ta hỏi “Phong tục là gì?” theo nghĩa sâu hơn, câu trả lời không thể chỉ nằm ở bề mặt hành vi. Phong tục chính là kho lưu trữ ký ức tập thể. Thay vì lưu trên giấy, ký ức ấy nằm trong cách con người ăn Tết, cưới xin, tang ma, mừng tuổi, thờ cúng, chào hỏi, tặng – nhận, ca hát, kể chuyện.
Mỗi lần cộng đồng lặp lại phong tục, ký ức ấy lại được “kích hoạt” và làm mới. Người cháu thắp hương lên bàn thờ tổ tiên không chỉ thực hiện một động tác máy móc, mà đang nối mình vào một chuỗi liên tục của bao thế hệ đi trước. Cảm giác “mình thuộc về một dòng họ, một làng, một dân tộc” được nuôi dưỡng từ những phong tục như thế.
Nhờ phong tục, cộng đồng không bị “mất trí nhớ lịch sử”. Dù không đọc sách sử, nhiều người vẫn hiểu mơ hồ rằng dân tộc mình đã trải qua chiến tranh, di cư, khai hoang, lập ấp… bởi tất cả những điều ấy đã hóa thân vào nghi lễ, câu chuyện kể, và nếp sống.
3.2. Phong tục và hệ giá trị đạo đức
Phong tục cũng là nơi hệ giá trị đạo đức của cộng đồng được cụ thể hóa. Những khái niệm “hiếu”, “nghĩa”, “tín”, “liêm”, “sỉ” không chỉ tồn tại trong sách, mà được sống động trong phong tục đối xử với cha mẹ, thầy cô, khách, người nghèo, người lạ. Khi trẻ con được dạy “mời cơm ông bà trước khi ăn”, “chào hỏi người lớn khi gặp”, đó là phong tục đang làm nhiệm vụ giáo dục đạo đức.
Nhiều phong tục cưới hỏi, ma chay tưởng như nặng nề, tốn kém, nhưng nếu nhìn sâu, ta sẽ thấy chúng nhấn mạnh những giá trị như trách nhiệm, lòng biết ơn, sự tri ân, sự gắn kết. Vấn đề đặt ra trong xã hội hiện đại không phải là “bỏ hết phong tục”, mà là chọn cách giữ cái lõi giá trị và điều chỉnh những yếu tố không còn phù hợp.
3.3. Phong tục và vũ trụ quan, tôn giáo, niềm tin
Không ít phong tục gắn chặt với tôn giáo và vũ trụ quan. Phong tục cúng rằm, mùng một ở nhiều xã hội Á Đông, phong tục thắp nến trong nhà thờ, phong tục cầu nguyện trước bữa ăn của người Kitô hữu, hay phong tục kiêng kỵ vào “ngày xấu” đều bắt nguồn từ niềm tin rằng có một trật tự vô hình đang chi phối cuộc sống.
Các nhà nhân học như Geertz từng nhấn mạnh tôn giáo và phong tục là những “hệ biểu tượng” giúp con người đối diện với những điều bất định: cái chết, bệnh tật, thiên tai, may rủi. Khi không thể kiểm soát hoàn toàn tương lai, con người tìm đến phong tục như một cách tạo ra cảm giác an tâm, tin rằng mình đang làm “đúng” theo trật tự mà tổ tiên và thần linh mong muốn.
4. Phong tục trong không gian kiến trúc, nghệ thuật và nghi lễ
4.1. Kiến trúc như khung cảnh của phong tục
Phong tục không tồn tại trong khoảng trống; nó cần không gian để diễn ra, và chính không gian ấy cũng mang đậm dấu ấn văn hóa. Đình làng ở Việt Nam là ví dụ tiêu biểu: phong tục thờ thành hoàng, họp làng, xử lý việc chung đều gắn với đình. Kiến trúc mái đình cong, sân đình rộng, cây đa cổ thụ, bến nước gần đó, tất cả tạo thành “sân khấu” để phong tục diễn ra.
Ở Nhật Bản, phong tục lễ hội mùa xuân, mùa thu thường gắn với đền Shinto, với cổng Torii đỏ như ranh giới giữa cõi phàm và cõi thiêng. Ở châu Âu, phong tục lễ Noel, lễ Phục Sinh diễn ra trong nhà thờ, quảng trường, với kiến trúc Gothic, Romanesque… tạo cảm giác thiêng liêng, hướng thượng.
Nhìn vào kiến trúc mà không hiểu phong tục, ta chỉ thấy “đá, gỗ, gạch”. Nhưng khi hiểu phong tục, ta nhận ra mỗi không gian kiến trúc là một “bản đồ biểu tượng” được dựng lên để đón nhận các nghi lễ sống động.
4.2. Nghệ thuật trình diễn như “ngôn ngữ” của phong tục
Phong tục thường đi kèm nghệ thuật trình diễn: múa, hát, nhạc, diễn xướng. Trong lễ hội, phong tục lên tới cao trào: điệu múa Apsara ở đền đài Angkor, hát Quan họ ở Bắc Ninh, hát Then ở vùng núi phía Bắc Việt Nam, kịch Noh và Kabuki ở Nhật, điệu Flamenco ở Tây Ban Nha, Tango ở Argentina… đều vừa là nghệ thuật, vừa là phong tục gắn với cộng đồng sinh ra nó.
Những động tác lặp đi lặp lại qua nhiều thế hệ không chỉ để “giải trí”, mà còn để tái hiện các tích truyện, thần thoại, lịch sử. Người tham gia, dù không thuộc hết ý nghĩa, vẫn thấm dần qua trải nghiệm cảm xúc. Đó là cách phong tục “ghi chép” lịch sử bằng ngôn ngữ thân thể và âm thanh, chứ không chỉ bằng chữ.
4.3. Ngôn ngữ, xưng hô, giao tiếp như phong tục “vô hình”
Có những phong tục rất dễ nhận thấy (lễ hội, nghi lễ), nhưng cũng có những phong tục vô hình mà ta thực hành mỗi ngày: cách xưng hô, cách nói chuyện, cách giữ khoảng cách cơ thể, cách nhìn vào mắt hay tránh nhìn thẳng.
Chẳng hạn, ở nhiều nước Á Đông, cách xưng “anh – em”, “cô – chú”, “bác – cháu” trong giao tiếp thường nhật phản ánh tư duy coi trọng quan hệ họ hàng, tuổi tác, thứ bậc. Ở nhiều nước phương Tây, việc dùng “you” chung cho mọi người phản ánh một quan niệm bình đẳng hơn về xưng hô, nhưng lại có những phong tục khác về khoảng cách cá nhân, quyền riêng tư.
Những phong tục “vô hình” này dễ bị hiểu lầm trong giao lưu quốc tế. Khi người Việt cố giữ phép lịch sự bằng cách nói vòng, tránh từ “không”, thì người châu Âu có thể nghĩ đối phương thiếu rõ ràng. Ngược lại, sự thẳng thắn của họ có thể bị ta xem là “thô”. Nhận diện phong tục giao tiếp giúp ta hiểu rằng đằng sau những sự khác biệt này là hệ giá trị khác nhau, không nên vội vàng phán xét.
5. Phong tục và đời sống cộng đồng: gia đình, làng xã, quốc gia
5.1. Phong tục trong gia đình: nơi bắt đầu của mọi học hỏi
Gia đình là trường học đầu tiên về phong tục. Trẻ em không học “Phong tục là gì?” qua bài giảng, mà qua những gì chúng thấy cha mẹ, ông bà làm mỗi ngày. Bữa cơm gia đình, cách sắp xếp mâm cỗ, thứ tự mời cơm, cách chúc Tết, cúng giỗ, cưới hỏi… chính là “giáo trình sống” đầu đời.
Trong không gian ấy, phong tục truyền dạy cho trẻ cảm giác về sống chung, chia sẻ, tôn trọng, yêu thương, hiếu kính. Đó là lý do khi nhịp sống hiện đại làm gia đình ít quây quần, nhiều phong tục gia đình bị giản lược, người ta lo ngại rằng các thế hệ sau sẽ mất dần “gốc rễ”. Bởi đánh mất phong tục gia đình không chỉ là mất vài nghi thức, mà có thể dẫn tới lỏng lẻo trong mối liên kết thế hệ.
5.2. Phong tục làng xã: thế giới thu nhỏ của trật tự xã hội
Trong xã hội nông nghiệp truyền thống, làng xã là vũ trụ thu nhỏ với phong tục riêng: lệ làng, hội làng, đình làng, hương ước. Những phong tục đó quy định cách người dân giúp nhau khi khó khăn, chia nước tưới ruộng, xử lý tranh chấp, phân định ranh giới, tôn vinh người có công, trừng phạt kẻ vi phạm.
Khi đọc các hương ước cổ, ta thấy phong tục làng xã vừa mang tính tự quản, vừa là lớp đệm giữa người dân và nhà nước trung ương. Nhiều phong tục làng giúp duy trì kỷ cương, khuyến khích việc thiện, hạn chế tệ nạn. Tuy nhiên, cũng có những phong tục “lệ làng” xung đột với luật nước, hoặc gây nặng nề về hình thức, dẫn đến tranh luận về việc giữ – bỏ trong thời hiện đại.
5.3. Phong tục và bản sắc quốc gia
Ở tầm rộng hơn, phong tục góp phần tạo nên bản sắc quốc gia. Khi nghĩ về Nhật Bản, người ta nhớ tới trà đạo, võ sĩ đạo, lễ hội hoa anh đào; khi nhắc tới Ấn Độ, là sari, nếp sống đa thần giáo, lễ hội ánh sáng Diwali; khi nhắc tới Việt Nam, là Tết Nguyên đán, tết Trung thu, tục thờ cúng tổ tiên, áo dài… Những phong tục này trở thành “bộ mặt văn hóa” giúp thế giới nhận diện mỗi dân tộc.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng bản sắc không phải là thứ bất biến. Phong tục có thể thay đổi, tiếp thu yếu tố mới, và loại bỏ điều không còn phù hợp. Điều quan trọng là giữ được trục giá trị cốt lõi: lòng nhân ái, tinh thần cộng đồng, sự kính trọng quá khứ, tình yêu tự do… Mỗi quốc gia, trong quá trình hiện đại hóa, đều phải đối thoại với chính phong tục của mình để tìm ra cách vừa hội nhập, vừa không hòa tan.
6. Phong tục trong dòng chảy toàn cầu hóa và đối thoại văn minh
6.1. Giao thoa, lai ghép và “tái tạo” phong tục
Toàn cầu hóa không chỉ mang lại giao thương hàng hóa, mà còn kéo theo giao lưu phong tục. Nhiều phong tục vốn thuộc về một quốc gia nay trở thành “tài sản chung” của nhân loại: Halloween, Noel, Valentine, ngày của mẹ, ngày của cha… được đón nhận ở nhiều nước với những biến thể địa phương.
Trong tiến trình đó, phong tục không chỉ bị mất đi, mà còn được tái tạo. Một lễ hội truyền thống có thể được tổ chức theo cách mới, kết hợp với du lịch, nghệ thuật đương đại, nhưng vẫn giữ lõi giá trị ban đầu. Những cặp đôi Việt Nam tổ chức tiệc cưới ở nhà hàng, mặc đồ phương Tây, chụp ảnh theo phong cách hiện đại, nhưng vẫn chọn ngày lành, xin phép tổ tiên, giữ nghi thức rước dâu, lễ gia tiên… cho thấy phong tục đang thích nghi chứ không hoàn toàn biến mất.
6.2. Hiểu lầm và xung đột phong tục trong giao tiếp xuyên văn hóa
Khi các nền văn hóa tiếp xúc, phong tục đôi khi trở thành nguồn gốc hiểu lầm. Một cử chỉ lịch sự ở nền văn hóa này có thể bị hiểu là xúc phạm ở nơi khác. Ví dụ, việc nhìn thẳng vào mắt người đối diện là biểu hiện tôn trọng ở nhiều nước phương Tây, nhưng lại có thể bị xem là thiếu lễ độ với người lớn tuổi ở một số cộng đồng Á Đông. Ngược lại, việc tránh nhìn thẳng, nói vòng, giữ im lặng lại có thể khiến người khác nghĩ là thiếu chân thành.
Hiểu phong tục lẫn nhau là điều kiện để đối thoại văn minh. Khi biết người khác được nuôi dưỡng trong những chuẩn mực nào, ta sẽ bớt vội vàng phán xét. Toàn cầu hóa không đòi hỏi mọi phong tục phải giống nhau, mà đòi hỏi khả năng tôn trọng sự khác biệt.
6.3. Phong tục trong du lịch và truyền thông đại chúng
Du lịch văn hóa ngày nay xem phong tục là một tài nguyên quý. Du khách không chỉ muốn ngắm cảnh quan, mà còn muốn “sống thử” trong phong tục địa phương: ăn Tết cùng người bản xứ, tham gia lễ hội, học cách nấu món ăn truyền thống, mặc trang phục dân tộc. Nếu được tổ chức cẩn trọng, du lịch có thể giúp phong tục được hồi sinh và lan tỏa.
Tuy nhiên, khi phong tục bị “sân khấu hóa” quá mức để phục vụ du lịch hoặc truyền thông, nguy cơ là nó bị mất đi chiều sâu thiêng liêng, trở thành màn trình diễn bề mặt. Thách thức của cộng đồng là làm sao giữ được phẩm giá và ý nghĩa của phong tục, không để nó chỉ còn là “show” cho người ngoài xem.
7. Phong tục, UNESCO và bài toán bảo tồn di sản phi vật thể
7.1. UNESCO và việc ghi danh phong tục như di sản nhân loại
Trong vài thập kỷ qua, UNESCO đã xây dựng danh mục Di sản văn hóa phi vật thể, trong đó rất nhiều thực hành là phong tục hoặc gắn chặt với phong tục: lễ hội, nghệ thuật trình diễn, nghề thủ công truyền thống, tập quán xã hội, nghi lễ tôn giáo. Việc ghi danh không chỉ là vinh dự, mà còn là cam kết bảo tồn.
Một phong tục được ghi nhận thường phải đáp ứng các tiêu chí: có giá trị đại diện cho cộng đồng; độc đáo, đặc sắc; có khả năng truyền dạy; và góp phần thể hiện sự sáng tạo của con người. Điều đáng chú ý là UNESCO không yêu cầu phong tục phải “bất biến”, mà công nhận nó như thực thể sống, có thể thích nghi nhưng vẫn giữ được “linh hồn” cơ bản.
7.2. Nguy cơ mai một và sự “đóng khung” phong tục
Phong tục có thể mai một vì nhiều lý do: đô thị hóa, di cư, thay đổi nghề nghiệp, áp lực kinh tế, quan niệm tôn giáo – đạo đức thay đổi… Một số phong tục từng mang tính thiêng, nay bị coi là “mê tín” hoặc “lạc hậu”, khiến cộng đồng tự ngại thực hành. Có phong tục bị xem là quá tốn kém, rườm rà, gây gánh nặng cho người nghèo.
Ngược lại, khi được ghi danh di sản, phong tục đôi khi bị “đóng khung” trong một khuôn mẫu cứng nhắc. Người trong cuộc cảm thấy họ phải diễn đúng “phiên bản UNESCO” cho du khách và nhà nghiên cứu, trong khi thực tế phong tục vốn linh hoạt và có nhiều biến thể vùng miền. Bảo tồn phong tục vì thế không thể chỉ là “bảo tàng hóa”, mà cần cách tiếp cận mềm dẻo, tôn trọng quyền chủ động của cộng đồng.
7.3. Bảo tồn sáng tạo: để phong tục tiếp tục “sống”
Bảo tồn phong tục trong thế kỷ XXI nên được hiểu là giữ cho nó còn khả năng sống tiếp trong cộng đồng, chứ không chỉ giữ hình thức. Điều đó đòi hỏi ít nhất ba tầng: hiểu đúng ý nghĩa, giáo dục thế hệ trẻ, và tạo môi trường thuận lợi để phong tục được thực hành một cách tự nhiên.
Giáo dục đóng vai trò then chốt. Khi trẻ nhỏ được giải thích vì sao phải làm chứ không chỉ làm vì xưa nay vậy, chúng sẽ thấy phong tục không phải là gánh nặng, mà là nguồn tự hào. Cùng lúc, cần khuyến khích sự sáng tạo: cho phép phong tục được điều chỉnh để phù hợp với điều kiện mới, miễn là vẫn giữ được lõi giá trị của nó – lòng biết ơn, sự gắn kết, kính trọng, yêu thương, hướng thiện.
8. Thông điệp vượt thời gian từ câu hỏi “Phong tục là gì?”
Khi ta đặt câu hỏi “Phong tục là gì?”, ta đang chạm vào một trong những chiều sâu nhất của văn hóa. Phong tục không phải là lớp vỏ trang trí bên ngoài, cũng không chỉ là điều “cho vui” ngày lễ tết. Nó là ngôn ngữ của ký ức, là “bản hiến pháp mềm” điều chỉnh cách con người sống cùng nhau, là tấm gương phản chiếu thế giới quan, nhân sinh quan của từng cộng đồng.
Giữa nhịp sống hiện đại, có những phong tục cần được nhìn lại, tinh giản, điều chỉnh để bớt gánh nặng hình thức. Nhưng nếu chỉ vì tiện lợi mà ta bỏ qua mọi phong tục, thế giới sẽ trở nên phẳng, vô vị, con người dễ rơi vào cảm giác lạc lõng, mất gốc. Bảo vệ phong tục, hiểu đúng phong tục, đối thoại với phong tục là cách ta giữ cho bản sắc nhân loại còn chiều sâu và sự đa dạng.
Có lẽ, thay vì hỏi “Phong tục có lỗi thời không?”, một câu hỏi khác đáng để suy ngẫm hơn là: “Chúng ta muốn truyền lại điều gì cho thế hệ sau qua phong tục?”. Bởi mỗi lần một phong tục được thực hành với sự hiểu biết và trân trọng, là một lần sợi dây nối giữa quá khứ – hiện tại – tương lai được buộc lại, để con người không chỉ sống cho mình, mà còn sống trong dòng chảy dài rộng của một nền văn minh.
