Trong vô số khái niệm mà loài người đã tạo ra để hiểu về chính mình, “văn hóa” là một trong những từ vừa quen thuộc nhất, vừa khó định nghĩa nhất. Chúng ta nói về “văn hóa đọc”, “văn hóa ứng xử”, “văn hóa doanh nghiệp”, “văn hóa Đông – Tây”… nhưng nếu hỏi: “Văn hóa là gì?” thì không phải ai cũng trả lời được một cách rõ ràng, sâu sắc.
Từ góc nhìn của Văn Hóa Thế Giới, văn hóa không chỉ là múa hát, lễ hội hay những di sản vật thể nguy nga. Văn hóa là toàn bộ “khí quyển vô hình” bao quanh đời sống con người – những giá trị, niềm tin, ký ức, biểu tượng, cách sống và cách nghĩ đã được tích lũy qua nhiều thế hệ. Nó thấm vào ngôn ngữ, hành vi, món ăn, kiến trúc, câu chuyện ta kể, và cả những điều ta xem là “tự nhiên” đến mức không cần đặt câu hỏi.
Bài viết này không chỉ dừng lại ở việc trích dẫn định nghĩa trong sách vở, mà muốn mời bạn bước vào một hành trình khám phá: từ lịch sử của khái niệm văn hóa, các lớp cấu trúc bên trong, vai trò của văn hóa trong việc hình thành bản sắc cá nhân và cộng đồng, cho đến ý nghĩa của văn hóa trong thời đại toàn cầu hóa. Khi hiểu sâu hơn về văn hóa, chúng ta cũng hiểu sâu hơn về chính mình và về nhân loại.
Vậy, văn hóa là gì, tại sao nó quan trọng đến mức có thể xem là “linh hồn” của mọi nền văn minh? Hãy cùng Văn Hóa Thế Giới đi từng bước, chậm rãi nhưng chắc chắn, qua những lớp trầm tích văn hóa mà loài người đã tạo dựng trong suốt lịch sử tồn tại của mình.
Lịch sử hình thành khái niệm “văn hóa”
Từ cánh đồng đến tâm hồn: dấu vết Latin trong khái niệm “culture”
Trong nhiều ngôn ngữ phương Tây, từ “văn hóa” tương ứng với “culture”, bắt nguồn từ tiếng Latin colere – nghĩa là “canh tác”, “gieo trồng”, “chăm sóc”. Ban đầu, nó chỉ hành động con người chăm sóc đất đai, gieo trồng mùa màng, tạo nên nền nông nghiệp ổn định. Về sau, các triết gia La Mã cổ như Cicero đã mở rộng khái niệm này thành “cultura animi” – “sự gieo trồng, chăm bón cho tâm hồn”.
Điều đó gợi cho chúng ta một hình ảnh rất đẹp: văn hóa là việc con người “canh tác” chính nội tâm của mình và của cộng đồng. Giống như ruộng đất cần được chăm sóc, dọn cỏ, vun phân để sinh hoa kết trái, tâm hồn và đời sống tinh thần cũng cần giáo dục, nghệ thuật, đạo đức, tri thức… để nở rộ. Văn hóa, theo nghĩa sâu nhất, là quá trình con người tự tạo nên mình, vượt lên khỏi bản năng thuần túy.
Những manh nha về văn hóa trong các nền văn minh cổ đại
Ngay cả trước khi khái niệm “culture” xuất hiện, các nền văn minh lớn đã có cách nhìn riêng về điều ngày nay chúng ta gọi là văn hóa:
Ở Ai Cập cổ đại, ý niệm về Ma’at – trật tự vũ trụ, công lý, sự hài hòa – là trung tâm của đời sống xã hội. Mọi nghi lễ, luật lệ, kiến trúc đều nhằm duy trì Ma’at. Đó là cách người Ai Cập hiểu văn hóa: giữ gìn hòa điệu giữa con người, thần linh và vũ trụ.
Trong văn minh Trung Hoa cổ, đặc biệt qua tư tưởng Nho gia, văn hóa gắn liền với lễ và nhạc, với sự tu dưỡng nhân cách và trật tự xã hội. “Văn” trong “văn hóa” từng được hiểu như những nếp vân, hoa văn, dấu tích được khắc trên xương, đá, tre – sau đó trở thành biểu tượng cho những gì tinh tế, đã được “trau chuốt” từ cái thô mộc ban đầu.
Ở Ấn Độ cổ, khái niệm Dharma – vừa là đạo lý, vừa là trật tự vũ trụ, vừa là bổn phận – tạo nên nền tảng tinh thần cho xã hội. Những nghi lễ Vệ Đà, triết lý Upanishad, hệ thống đẳng cấp, nghi thức tôn giáo… tất cả kết tinh thành một thế giới quan văn hóa phức tạp mà cho đến nay vẫn ảnh hưởng mạnh mẽ.
Tại Hy Lạp – La Mã, văn hóa gắn với giáo dục và tri thức. Người Hy Lạp cổ đại đề cao paideia – quá trình giáo dục để hình thành một công dân có đức hạnh và hiểu biết. Nghệ thuật, triết học, thể thao, tranh luận công khai… là những biểu hiện của một nền văn hóa hướng tới lý trí và cái đẹp.
Như vậy, dù chưa dùng cùng một từ, các nền văn minh đều chia sẻ một trực giác chung: văn hóa là tất cả những gì nâng con người lên khỏi đời sống bản năng, tạo cho xã hội một trật tự có ý nghĩa.
Các định nghĩa văn hóa trong khoa học xã hội hiện đại
Từ E.B. Tylor đến Clifford Geertz: một khái niệm ngày càng phong phú
Khi khoa học xã hội phát triển mạnh từ thế kỷ XIX, đặc biệt là nhân học và xã hội học, khái niệm văn hóa được nghiên cứu một cách có hệ thống. Một trong những định nghĩa kinh điển nhất thuộc về nhà nhân học người Anh E.B. Tylor.
Năm 1871, Tylor định nghĩa:
“Văn hóa… là một tổng thể phức hợp bao gồm tri thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục và bất kể năng lực, thói quen nào khác mà con người có được với tư cách là thành viên của xã hội.”
Định nghĩa này nhấn mạnh hai điểm quan trọng. Thứ nhất, văn hóa là “tổng thể phức hợp” – nó bao gồm rất nhiều lĩnh vực đan xen. Thứ hai, văn hóa gắn liền với tư cách “thành viên xã hội”: không ai sinh ra đã sẵn có văn hóa; chúng ta học nó, tiếp nhận nó, nội hóa nó qua quá trình sống.
Đến thế kỷ XX, các nhà nhân học như Clifford Geertz lại tiếp cận văn hóa từ góc độ biểu tượng. Ông nổi tiếng với nhận định:
“Con người là một con vật bị mắc kẹt trong những mạng lưới ý nghĩa do chính nó dệt nên; và văn hóa chính là những mạng lưới đó.”
Ở đây, văn hóa được xem như một hệ thống các “mạng lưới ý nghĩa”: biểu tượng, nghi lễ, câu chuyện, luật lệ, phong tục… Tất cả hợp lại thành “tấm lưới” mà con người không chỉ sống trong đó, mà còn dùng nó để diễn giải thế giới.
Văn hóa như “câu chuyện ta kể về chính mình”
Không ít học giả cho rằng văn hóa, về bản chất, là “câu chuyện mà một cộng đồng kể về chính mình”. Câu chuyện đó được kể qua:
- Những huyền thoại về nguồn gốc dân tộc
- Những anh hùng, thánh nhân, lãnh tụ được tôn vinh
- Những giá trị được xem là cao quý: tự do, nghĩa tình, hiếu đạo, danh dự…
- Những biểu tượng tập thể: quốc kỳ, quốc huy, lễ kỷ niệm, bài quốc ca…
Khi ta bước vào không gian văn hóa của một quốc gia, ta không chỉ thấy nhà cửa, phố xá, món ăn, mà còn thấy cả những câu chuyện mà họ muốn kể cho thế giới – và cho chính họ – về việc họ là ai.
Cấu trúc của văn hóa: những lớp trầm tích vô hình và hữu hình
Lớp vật chất: những gì ta có thể nhìn, chạm, nếm, nghe
Đây là phần dễ nhận ra nhất của văn hóa: kiến trúc, trang phục, ẩm thực, công cụ lao động, phương tiện giao thông, đồ trang trí, nhạc cụ… Khi nhìn vào các công trình như Kim Tự Tháp ở Ai Cập, đền Parthenon ở Hy Lạp, chùa Một Cột ở Việt Nam, nhà thờ Gothic ở châu Âu, chúng ta nhìn thấy “bề mặt” của văn hóa, nhưng đồng thời cũng là dấu vết vật chất của những giá trị tinh thần phía sau.
Ẩm thực cũng là một ví dụ đẹp. Phở, sushi, pizza, curry, tapas… đều phản ánh lịch sử, khí hậu, tôn giáo, thói quen và gu thẩm mỹ của các cộng đồng khác nhau. Một bát phở không chỉ là món ăn; nó kể câu chuyện về lúa gạo, chăn nuôi, thảo mộc, khẩu vị, và cả ký ức của người Việt xa quê.
Lớp tinh thần: giá trị, niềm tin, chuẩn mực
Ở lớp sâu hơn, văn hóa bao gồm các giá trị vô hình: quan niệm đúng – sai, thiện – ác, đẹp – xấu; niềm tin tôn giáo; chuẩn mực đạo đức; quan niệm về gia đình, về tình yêu, về trách nhiệm. Chính những hệ giá trị này định hướng hành vi và suy nghĩ của con người trong xã hội.
Chẳng hạn, nhiều nền văn hóa Á Đông coi trọng gia đình, đề cao chữ hiếu, trọng tuổi tác, đề cao sự hòa hợp. Ngược lại, nhiều nước phương Tây hiện đại nhấn mạnh tự do cá nhân, bình đẳng, quyền tự quyết. Những khác biệt này không chỉ thể hiện trong lời nói, mà còn trong cách tổ chức xã hội, pháp luật, giáo dục.
Lớp biểu tượng và ký hiệu
Biểu tượng là phần rất tinh tế của văn hóa. Một màu sắc, một bông hoa, một con vật, một kiểu trang phục… có thể mang ý nghĩa khác nhau ở những nơi khác nhau. Ví dụ, màu trắng ở nhiều nước phương Tây gắn với lễ cưới, sự tinh khiết; ở nhiều nước châu Á, trắng lại gợi tang tóc, ly biệt.
Hay như con rồng: ở phương Tây, rồng thường là sinh vật bị hiệp sĩ tiêu diệt; ở nhiều nền văn hóa Á Đông, rồng là biểu tượng cao quý của quyền lực, trí tuệ, mưa thuận gió hòa. Cùng một hình tượng nhưng hai thế giới ý nghĩa khác nhau – đó chính là văn hóa.
Lớp hành vi và thực hành
Văn hóa không chỉ tồn tại trong đầu óc hay trên trang giấy; nó sống trong hành vi hàng ngày: cách chào hỏi, cách ăn uống, cách tranh luận, cách tặng quà, cách xin lỗi, cách bày tỏ tình cảm. Những “chi tiết nhỏ” này thường là nơi thể hiện rõ nhất sự khác biệt văn hóa.
Chỉ cần quan sát một bữa cơm gia đình, một buổi họp lớp, một đám cưới hay đám tang ở các nước khác nhau, ta có thể “đọc” được rất nhiều điều về nền văn hóa đó: họ coi trọng điều gì, họ sợ điều gì, họ tôn kính điều gì, họ cho là thiêng liêng điều gì.
Chức năng của văn hóa đối với con người và xã hội
Văn hóa là bản đồ ý nghĩa của thế giới
Thế giới tự nhiên tự nó không có “ý nghĩa”. Núi, sông, mưa, nắng, sinh – tử… chỉ là những hiện tượng. Chính văn hóa đã gắn cho chúng các ý nghĩa: thiêng liêng hay tầm thường, may mắn hay xui rủi, đẹp hay đáng sợ. Văn hóa là “bản đồ ý nghĩa” mà con người dùng để định hướng trong vũ trụ.
Một ngọn núi có thể được coi là nơi trú ngụ của thần linh, là biên giới thiêng, là chốn tu hành, hoặc chỉ là điểm leo núi du lịch – tùy theo văn hóa. Do đó, văn hóa định hình không chỉ cách ta nhìn thế giới, mà cả cách ta ứng xử với thế giới.
Văn hóa là “chất keo” kết nối cộng đồng
Không có văn hóa chung, không thể có cộng đồng bền vững. Ngôn ngữ chung, biểu tượng chung, ký ức lịch sử chung, những lễ hội chung… là thứ gắn kết con người lại với nhau, tạo cảm giác thuộc về. Văn hóa trả lời câu hỏi: “Chúng ta là ai?” và “Chúng ta khác với những người khác như thế nào?”.
Chính nhờ văn hóa mà con người có thể tin tưởng nhau, hợp tác với nhau, hy sinh vì nhau – ngay cả khi họ không hề quen biết cá nhân. Những biểu tượng như quốc kỳ, quốc ca, những ngày lễ lớn… là “điểm tựa cảm xúc” để cộng đồng cùng chia sẻ vui buồn.
Văn hóa là kho ký ức sống của nhân loại
Nếu không có văn hóa, tất cả kinh nghiệm của quá khứ sẽ bị xóa sạch mỗi khi một thế hệ qua đi. Văn hóa là hệ thống ký ức mà trong đó:
- Người xưa ghi lại câu chuyện, bài học, bi kịch, chiến thắng và thất bại
- Nghệ sĩ ghi lại cảm xúc và trí tưởng tượng của thời đại mình
- Cộng đồng lưu giữ kinh nghiệm sống: trồng trọt, săn bắt, chữa bệnh, giao thương, quản trị xã hội…
Nhờ đó, thế hệ sau không phải bắt đầu lại từ con số 0, mà có thể đứng trên vai thế hệ trước để tiến xa hơn. Văn hóa vì thế là nền tảng của mọi tiến bộ.
Văn hóa giúp con người “trở thành người”
Một đứa trẻ mới sinh không biết ngôn ngữ, không có giá trị đạo đức, không hiểu luật lệ, không phân biệt được phong tục. Tất cả những điều đó nó học được qua gia đình, nhà trường, cộng đồng – tức là qua văn hóa. Văn hóa “nhào nặn” con người, giúp họ biết yêu, biết ghét, biết xấu hổ, biết tự hào, biết rằng mình thuộc về một nơi chốn nào đó trên thế giới.
Sự đa dạng văn hóa: nhiều cách khác nhau để làm người
Mỗi nền văn hóa là một câu trả lời khác nhau cho cùng một câu hỏi
Dù ở bất cứ nơi đâu, con người đều phải đối mặt với những câu hỏi giống nhau: Sống để làm gì? Thế nào là đúng – sai? Ta là ai trong vũ trụ này? Làm sao để chung sống với nhau? Văn hóa chính là những “câu trả lời tập thể” mà các cộng đồng đưa ra trong suốt lịch sử của mình.
Chính vì hoàn cảnh địa lý, lịch sử, tôn giáo, kinh tế khác nhau, mỗi nền văn hóa có một cách trả lời riêng. Đó là lý do thế giới lại phong phú đến vậy: có nơi tôn thờ những vị thần trên đỉnh Olympus, có nơi tôn kính Phật, có nơi hướng về một Thiên Chúa độc nhất, có nơi kính trọng tổ tiên, có nơi trọng luật pháp, có nơi trọng nhân tình.
Đa dạng văn hóa – di sản chung của nhân loại
UNESCO gọi đa dạng văn hóa là “di sản chung của nhân loại”. Điều này có nghĩa là:
- Mỗi nền văn hóa là một kho tàng độc đáo, không thể thay thế
- Không có nền văn hóa nào “trên cơ” hay “dưới cơ” nền văn hóa khác
- Mất đi một ngôn ngữ hay một truyền thống là mất đi một cách nhìn thế giới
Trong thời đại toàn cầu hóa, đa dạng văn hóa là nguồn lực để nhân loại sáng tạo và đối thoại. Thay vì tìm cách “đồng nhất hóa” mọi thứ, chúng ta càng cần học cách hiểu, tôn trọng và bảo vệ sự khác biệt.
Văn hóa trong thời toàn cầu hóa và công nghệ số
Giao thoa chưa từng có, nhưng cũng là nguy cơ hòa tan
Internet, mạng xã hội, du lịch, di cư… khiến thế giới trở nên “phẳng” hơn. Chưa bao giờ một người trẻ ở Việt Nam lại có thể xem phim Hàn Quốc, nghe nhạc Âu – Mỹ, học triết học phương Tây, tập yoga Ấn Độ, trò chuyện với bạn bè khắp năm châu dễ dàng đến thế.
Sự giao thoa này làm phong phú đời sống văn hóa, mở rộng chân trời nhận thức, phá vỡ nhiều định kiến cũ. Tuy nhiên, nó cũng mang lại nguy cơ:
- Những giá trị bản địa bị lấn át bởi các xu hướng “thời thượng” toàn cầu
- Ngôn ngữ nhỏ bị đe dọa khi giới trẻ chuyển sang dùng ngôn ngữ “mạnh” hơn
- Các lễ hội, nghi thức truyền thống bị thương mại hóa, mất đi chiều sâu thiêng liêng
Bảo tồn và phát triển: không phải “giữ nguyên”, mà là “giữ hồn”
Bảo tồn văn hóa không có nghĩa là đóng băng mọi thứ, bắt xã hội sống y như vài trăm năm trước. Điều quan trọng hơn là:
- Giữ lại “hồn cốt” của giá trị: lòng hiếu thảo, tinh thần cộng đồng, sự tôn trọng thiên nhiên, đức tính trung thực…
- Diễn giải lại những truyền thống cũ cho phù hợp với ngôn ngữ và hoàn cảnh mới
- Đưa văn hóa dân tộc bước vào đối thoại bình đẳng với văn hóa thế giới
Trong ý nghĩa đó, mỗi thế hệ vừa là người thừa hưởng, vừa là người sáng tạo lại văn hóa. Chúng ta không chỉ “giữ” văn hóa, mà còn “tiếp tục viết” câu chuyện văn hóa bằng chính đời sống của mình.
Văn hóa và đời sống cá nhân: từ bản sắc đến lựa chọn
Ta mang trong mình nhiều tầng văn hóa
Mỗi con người đồng thời thuộc về nhiều “vòng tròn văn hóa”: gia đình, làng xóm, tôn giáo, dân tộc, thế hệ, giới tính, nghề nghiệp, cộng đồng trực tuyến… Mỗi vòng tròn lại mang đến một tập giá trị, một tập kỳ vọng, một kiểu câu chuyện khác nhau.
Một người trẻ ở thế kỷ XXI có thể:
- Sống trong nền văn hóa Á Đông trọng gia đình
- Học trong môi trường giáo dục chịu ảnh hưởng phương Tây
- Sinh hoạt trong cộng đồng tôn giáo riêng
- Tham gia các nhóm sở thích trên internet với bạn bè quốc tế
Những tầng văn hóa này vừa bổ sung, vừa đôi khi xung đột với nhau. Chính trong việc thương lượng, lựa chọn, dung hòa các tầng ấy mà mỗi người hình thành bản sắc riêng của mình.
Văn hóa không chỉ “ở bên ngoài” – nó nằm trong từng quyết định nhỏ
Khi bạn chọn nghề, chọn người bạn đời, chọn cách nuôi con, cách chi tiêu, cách phản ứng trước bất công… bạn đang bộc lộ văn hóa đã được hấp thụ bên trong mình. Văn hóa không phải cái gì trừu tượng treo trên tường; nó sống trong những lựa chọn thầm lặng mỗi ngày.
Hiểu về văn hóa giúp chúng ta:
- Biết mình đang bị ảnh hưởng bởi những giá trị nào
- Nhận diện phần nào là “thói quen vô thức”, phần nào là “lựa chọn có ý thức”
- Tôn trọng khác biệt thay vì phản ứng bằng định kiến
Giá trị còn lại của văn hóa đối với văn minh nhân loại
Khi hỏi “Văn hóa là gì?”, thực ra chúng ta đang chạm vào câu hỏi sâu hơn: “Con người là gì?”. Bởi vì, chính văn hóa là thứ làm nên sự khác biệt cơ bản giữa con người và các loài sinh vật khác.
Văn hóa là:
- Kho ký ức chung giúp ta không lặp lại sai lầm quá khứ
- Không gian sáng tạo để nghệ thuật và tư tưởng nảy nở
- Nền tảng đạo đức cho những luật lệ và thể chế xã hội
- Sợi dây nối kết những cá nhân xa lạ thành một cộng đồng có ý nghĩa
- Tấm gương để ta soi lại chính mình, nhận ra mình nhỏ bé và vĩ đại đến nhường nào
Trong thế kỷ XXI đầy biến động, khi công nghệ thay đổi nhanh hơn bao giờ hết, văn hóa càng trở thành điểm tựa để con người không đánh mất phương hướng. Hiểu về văn hóa – của mình và của người khác – là bước quan trọng để xây dựng một thế giới khoan dung, đối thoại và giàu nhân văn hơn.
Vì vậy, câu hỏi “Văn hóa là gì?” không chỉ là bài học nhập môn của khoa học xã hội. Đó là câu hỏi mỗi người cần tự trả lời, trong hành trình lớn lên và sống giữa những người khác. Mỗi khi ta chọn cách ứng xử tử tế, giữ gìn một phong tục đẹp, trân trọng một di sản, lắng nghe một câu chuyện từ một nền văn hóa xa lạ… là mỗi lần ta góp một viên gạch nhỏ vào tòa nhà văn hóa của nhân loại.
Văn hóa, cuối cùng, chính là câu chuyện dài mà loài người không ngừng kể về chính mình – qua thời gian, qua không gian, qua nước mắt và nụ cười. Hiểu câu chuyện đó, ta sẽ hiểu vì sao thế giới này tuy phức tạp nhưng lại đẹp đẽ đến vậy.
